आदिवासी परंपरा में वाघदेव पूजा: प्रकृति और प्राणियों के प्रति सम्मान का उत्सव

आदिवासी परंपरा में वाघदेव पूजा: प्रकृति और प्राणियों के प्रति सम्मान का उत्सव

🐅 वाघदेव पूजा परंपरा 🐅

आदिवासी हा निसर्गपूजक आहे आणि तो निसर्गातील परिसंस्थेच्या विविध प्रतीकांची पूजा करतो.
प्राणी, पक्षी, झाडे, नद्या-नाले, डोंगर यांच्यावर तो प्रेम करतो व आदरभाव ठेवतो.

वाघ हा जंगलातील हिंस्त्र प्राणी असूनही त्याने आदिवासींना एकत्र राहण्याचे धडे दिले. वाघाच्या धाकामुळे गावे निर्माण झाली म्हणजेच माणसाला समूहात राहण्याची सवय लागली. त्यामुळे प्राचीन काळापासून आदिवासी वाघालाही देवता मानतात.

“आपल्याला त्याच्याकडून नुकसान होऊ नये आणि त्यालाही आमच्याकडून काही हानी पोहोचू नये” या भावनेतून सातपुडा भागात पावसाळ्यात (ऑगस्ट महिन्यात) वाघदेव सण साजरा केला जातो. प्रत्येक गावच्या नदीकिनारी ठरावीक दिवशी वाघदेवाची पूजा केली जाते. यामागे प्राण्यांबद्दल आदरभाव आणि संरक्षणाची भावना दडलेली आहे.

दाब मंडळ व याहा मोगी कथांवरून आणि मौखिक परंपरेवरून असे समजते की राजा पांठाची पहिली पत्नी “देवरूपन” हिला मूल होत नव्हते. तिने जंगलातील वाघाला आपला पुत्र मानले व आपल्या पोटच्या मुलाप्रमाणे त्याच्यावर प्रेम केले. वाघही तिला आईसारखा कुरवाळत असे. म्हणूनच आदिवासी समुदाय वाघदेवाला “देवरूपनचा पुत्र” मानतो.

आजही देवबारा गावात वाघण्यादेवाची गादी आहे. तेथे यात्रा भरते. हे स्थान आजही या परंपरेचे प्रतीक आहे.

इतर जिल्ह्यांमध्येही आदिवासी वाघदेव साजरा करतात – नाशिक, डांग, पालघर, गोंदिया, गडचिरोली येथे दिवाळीच्या वेळी “वाघबारस” साजरा होतो. भावना तीच – प्राण्यांच्या पूजे मागे संरक्षणाची आणि आदरभावाची.

🙏🙏
✍ अँड.नाईक विजय

🙏 वाघदेव पूजा परंपरा 🙏

आदिवासी समुदाय प्रकृति पूजक होता है। वे प्रकृति की संपूर्ण पारिस्थितिकी तंत्र की विभिन्न प्रतीकों की पूजा करते हैं। पशु-पक्षी, पेड़-पौधे, नदियाँ, नाले, पहाड़ आदि के प्रति प्रेम और आदरभाव रखते हैं।

वाघ (बाघ) जंगल का हिंसक प्राणी है, लेकिन उसने आदिवासियों को एकजुट होकर रहने की प्रेरणा दी। बाघ के भय से लोग गाँवों में एकत्र होकर बसने लगे। इसी कारण प्राचीन समय से ही आदिवासी बाघ को देवता मानते हैं।

यह पूजा इस भावना से होती है कि हम बाघ को कोई नुकसान न पहुँचाएँ और बाघ भी हमें कोई हानि न पहुँचाए। सतपुड़ा क्षेत्र में वाघदेव का उत्सव पावस (बरसात) ऋतु में, विशेषकर अगस्त माह में मनाया जाता है। हर गाँव की नदी के किनारे एक दिन निश्चित करके वाघदेव की पूजा की जाती है। इसका मुख्य संदेश है कि प्राणी भी प्रकृति का हिस्सा हैं और उनके प्रति आदरभाव रखना चाहिए।

दाब मंडल और याहा मोगी की कथा और मौखिक परंपराओं से यह निष्कर्ष निकलता है कि राजा पांठा की पहली पत्नी देवरूपन को संतान सुख नहीं मिला था। तब उसने जंगल के बाघ को पुत्र रूप में स्वीकार किया और उस पर अपने बच्चों जैसा स्नेह किया। बाघ भी उसे माँ समान स्नेह देता था। इसी कारण आज भी आदिवासी समाज वाघदेव की पूजा देव रूपन के पुत्र के रूप में करता है। देवबारा गाँव में वाघण्या देव की गादी पर यात्रा भरती है, जो इस मान्यता का प्रतीक है।

अन्य जिलों में भी आदिवासी वाघदेव का उत्सव मनाते हैं। जैसे – नासिक, डांग, पालघर, गोंदिया और गढ़चिरोली में दिवाली के समय वाघबारस मनाया जाता है। भावना हर जगह एक ही होती है – प्राणियों की पूजा के माध्यम से उनका संरक्षण और आदर करना।

🙏🌿 यही है वाघदेव पूजा की आदिवासी परंपरा 🌿🙏

🙏🙏
✍️ अँड. नाईक विजय

🐅 Waghdev Worship Tradition 🐅

Tribals are nature worshippers, and they worship different symbols of the ecosystem.
They show love and respect for animals, birds, trees, rivers, streams, and mountains.

The tiger, although a fierce animal, taught the tribals the value of unity. Out of fear of the tiger, people gathered together and formed villages – forcing humans to live in groups. Therefore, since ancient times, tribals have considered the tiger as a deity.

With the belief that “we should not harm him, and he should not harm us”, the Waghdev festival is celebrated in the Satpuda region during the monsoon (in August). On fixed days, every village worships Waghdev near the riverbank. This worship reflects respect for animals and the feeling of protection towards nature.

According to the oral traditions and stories of Daab Mandal and Yaha Mogi, it is believed that King Pantha’s first wife, Devrupan, was childless. She accepted the tiger as her son and loved him like her own child. The tiger, in return, caressed her like a mother. Hence, the tribal community worships Waghdev as the son of Devrupan.

Even today, in the village of Devbara, there is a sacred seat (gadi) of Waghdev, and a fair (yatra) is held there. This place still stands as a symbol of that tradition.

In other districts too – like Nashik, Dang, Palghar, Gondia, and Gadchiroli – tribals celebrate Waghdev. There, during Diwali, the festival is known as Waghbaras.

The essence is the same – behind the worship of animals lies respect and the spirit of protection.

🙏🙏
✍ Adv.Naik Vijay

🐅 વાઘદેવ પૂજા પરંપરા 🐅

આદિવાસી કુદરતના પૂજારી છે અને તે કુદરતની પરિસ્થિતિના વિવિધ પ્રતિકોની પૂજા કરે છે.
તેઓ પ્રાણી, પક્ષી, ઝાડ, નદીઓ, નાળા, પહાડોનો પ્રેમ અને સન્માન કરે છે.

વાઘ, ભલે હિંસક પ્રાણી હોય, છતાં આદિવાસીઓને એકતા શિખવ્યો. વાઘના ભયથી લોકો એકત્ર થયા અને ગામો રચાયા – એટલે માણસને સમૂહમાં રહેવાની ફરજ પડી. આથી પ્રાચીન સમયથી આદિવાસીઓ વાઘને દેવતા ગણે છે.

આ ભાવના સાથે કે “અમે તેને નુકસાન ન પહોંચાડવું જોઈએ અને તેને પણ અમારાથી કોઈ નુકસાન ન થવું જોઈએ”, સપુડા વિસ્તારમાં વરસાદી મોસમમાં (ઑગસ્ટ મહિનામાં) વાઘદેવ ઉત્સવ ઉજવાય છે. દરેક ગામની નદીકિનારે નક્કી કરેલા દિવસે વાઘદેવની પૂજા થાય છે. આ પૂજા પ્રાણીઓ પ્રત્યે આદરભાવ અને રક્ષણની લાગણી દર્શાવે છે.

દાબ મંડળ અને યાહા મોગીની વાર્તાઓ અનુસાર એવું માનવામાં આવે છે કે રાજા પાંઠાની પ્રથમ પત્ની દેવરૂપન નિસંતાન હતી. તેણે વાઘને પોતાનો પુત્ર માન્યો અને પોતાના સંતાન સમો તેને પ્રેમ કર્યો. વાઘ પણ તેને માતા સમો વ્હાલ કરતો. આથી આદિવાસી સમુદાય વાઘદેવને દેવરૂપનનો પુત્ર માને છે.

આજે પણ દેવબારા ગામમાં વાઘદેવની ગાદી છે અને ત્યાં મેળો (યાત્રા) ભરાય છે. આ સ્થાન આજે પણ આ પરંપરાનું પ્રતિક છે.

અન્ય જિલ્લાઓમાં પણ આદિવાસીઓ વાઘદેવ ઉજવે છે – નાસિક, ડાંગ, પાલઘર, ગોંડિયા, ગઢચિરોલી ખાતે. ત્યાં દિવાળી વખતે આ ઉત્સવને વાઘબારસ કહેવામાં આવે છે.

ભાવના એક જ છે – પ્રાણીઓની પૂજા પાછળ રક્ષણ અને આદરભાવ છુપાયેલો છે.

🙏🙏
✍વકીલ- નાઈક વિજય